Στην καρδιά κάθε θεραπευτικής σχέσης βρίσκεται ένα κοινό ερώτημα: τι σημαίνει να είναι κανείς “ψυχικά καλά”; Η απάντηση δεν είναι ούτε απλή ούτε καθολική. Όμως μέσα από την εμπειρία της θεραπείας, τη θεωρία και τη ζωή, μπορούμε να διακρίνουμε μερικά θεμέλια της ψυχικής ευημερίας — όχι ως στατικό “στόχο”, αλλά ως μια συνεχή δυνατότητα εξέλιξης και επανοργάνωσης.
1. Επαφή με τον αυθεντικό εαυτό
Η αυθεντικότητα δεν είναι μια “καθαρή” ταυτότητα που περιμένει να αποκαλυφθεί, αλλά ένα δυναμικό βίωμα: η ικανότητα να αισθάνομαι τι μου συμβαίνει, να ονομάζω αυτό που νιώθω, να μην προδίδω αυτό που χρειάζομαι. Πρόκειται για μια σχέση με τον εαυτό που δεν είναι πάντα άνετη, αλλά είναι αληθινή. Η αυθεντικότητα σχετίζεται και με την έννοια του core self στη νευροβιολογία (Damasio) και με την αυτοπαρατήρηση στη δυναμική ψυχοθεραπεία. O Winnicott έχει μιλήσει για τον αυθεντικό εαυτό. Τον εαυτό χωρίς τα προσωπεία των προσδοκιών των άλλων και των προσαρμογών στο περιβάλλον. Μέσα στον αυθεντικό εαυτό βρίσκεται ο πυρήνας της ύπαρξης μας και του νοήματος.
2. Ασφάλεια, Σταθερότητα και Αυθεντική σύνδεση
Να νιώθει ότι υπάρχει ένα σταθερό, προστατευτικό πλαίσιο, εσωτερικό και εξωτερικό. Αυτό σημαίνει ασφαλείς σχέσεις, επαρκή φροντίδα και το αίσθημα ότι μπορεί να βασιστεί στον κόσμο γύρω του. Να υπάρχει μία βασική εμπιστοσύνη για τον κόσμο.
Να μπορεί να συνδεθεί αληθινά με άλλους, να νιώθει κατανοητός, αποδεκτός και ότι τον βλέπουν πραγματικά, όχι μόνο επιφανειακά. Να νιώθει ότι βλέπονται όλα τα κομμάτια του χωρίς απόρριψη.
3. Δημιουργικότητα και έκφραση
Να μπορεί να εκφράζει τον εαυτό του, τις επιθυμίες, τα όνειρα και τους φόβους του μέσα από λόγο, τέχνη, κίνηση ή οποιονδήποτε τρόπο του ταιριάζει. Η έκφραση μπορεί να μην είναι πάντα εύκολη. Είτε γιατί φοβάμαι ότι κάτι μέσα μου άγριο θα βγει που θα καταστρέψει, είτε γιατί έχω μάθει να μην εκφράζομαι από παιδί γιατί τότε δεν ήταν δεκτό και ασφαλές. Παρόλαυτά, η έκφραση δίνει διέξοδο σε αυτό που είναι μέσα και βαραίνει την ψυχή. Η έκφραση είναι ένα μέσο επικοινωνίας. Όταν κάποιος βλέπει αυτό που νιώθω, το υποδέχεται τότε ολοκληρώνει τον κύκλο του. Ακούστηκα και με είδαν. Τα θύματα κακοποίησης δεν μένουν στο τραύμα λόγω της κακοποίησης αλλά κυρίως γιατί δεν είχαν κάποιον να υποδεχτεί το συναίσθημα τους και να το αναγνωρίσει. Γιατί σώπασαν εκεί που πόναγε πολύ.
4. Ρύθμιση της ματαίωσης, αντοχή στον αποχωρισμό
Η δυνατότητα να αντέχω ότι δεν θα πάρω πάντα αυτό που λαχταρώ, χωρίς να νιώθω ότι διαλύομαι, είναι πυρήνας της ψυχικής ανθεκτικότητας. Ψυχαναλυτικά, έχει να κάνει με την επεξεργασία του αρχικού αποχωρισμού από το πρωταρχικό αντικείμενο και τη μετάβαση από το “εγώ και η μητέρα είμαστε ένα” στο “εγώ υπάρχω ακόμα και χωρίς την πλήρωση”. Η ματαίωση δεν είναι μόνο απώλεια, είναι και συνθήκη δημιουργίας εσωτερικού χώρου, μεταβολισμού, σκέψης. Ο άνθρωπος που έχει πενθήσει την συμβολική απώλεια της μητέρας είναι ψυχικά ανθεκτικός για τα πένθη της ζωής. Το παιδί χρειάζεται να αποχωριστεί την μητέρα για να δημιουργήσει μόνο του. Για να γνωρίσει τον εαυτό του και τις ανάγκες του.
5. Αντοχή στην πολυπλοκότητα: η ικανότητα σύνθεσης
Η υγεία δεν είναι η απουσία του “κακού” ή του πόνου. Είναι η δυνατότητα να συνυπάρχουν το καλό και το κακό, το επιθυμητό και το τρομακτικό, μέσα στον εαυτό και στους άλλους. Η Melanie Klein ονομάζει αυτό το πέρασμα “καταθλιπτική θέση” (depressive position) όπου ο ψυχισμός παύει να διασπά και αρχίζει να περιέχει, να ενώνει το καλό με το κακό. Αυτός ο χώρος επιτρέπει τη σκέψη, τη φροντίδα, τη δημιουργικότητα. Η ένωση καλού και κακού δίνει την πολυπλοκότητα που αναλογεί στην ύπαρξη και γειώνει το άτομο σε μία ρεαλιστική απεικόνιση του κόσμου. Όταν το άτομο σταματήσει να απειλείται από το “κακό” αρχίζει και αποδέχεται. Αποδέχεται πλευρές του εαυτού, συναισθήματα, διαφορές σε εκείνον και στους άλλους.
6. Συνδεσιμότητα χωρίς συγχώνευση
Ο υγιής ψυχισμός είναι ικανός για εγγύτητα, χωρίς κατάρρευση των ορίων. Μπορεί να σχετίζεται με τον Άλλον χωρίς να χάνεται ή να τον καταβροχθίζει. Σχέσεις που εμπεριέχουν τη συναισθηματική διακινδύνευση, αλλά αφήνουν χώρο για το “εγώ” και το “εσύ”. Ο Winnicott έλεγε: “μόνο στην παρουσία του Άλλου μπορώ να είμαι μόνος”. Η μερική εξάρτηση δίνει χώρο στην αυτονομία και την ελευθερία ταυτόχρονα. Η ολική εξάρτηση κρατάει τον ψυχισμό δέσμιο της ανάγκης και του φόβου. Δεν τον αφήνει να μάθει να περπατά μόνος του αλλά παρέχει μόνιμα πατερίτσες. Ο εαυτός χρειάζεται απόσταση από το “εμείς” για να μπορέσει να αφουγκραστεί την διαφορετικότητα του.
7. Η επανόρθωση ως ενσυναίσθηση και δημιουργία
Η επανόρθωση δεν είναι μόνο απαλλαγή από ενοχή, είναι και έκφραση μιας επιθυμίας για προσφορά, για συμμετοχή στον κόσμο, για δημιουργικότητα. Η εσωτερική δυνατότητα να φτιάξω κάτι ξανά, να κάνω χώρο για την αποκατάσταση, είναι βαθιά θεραπευτική. Συνδέεται με την ηθική διάσταση της ψυχής αλλά και με την ανάγκη να γίνουμε αποδεκτοί. Όταν η ενοχή είναι ανεκτή τότε κινείται η δύναμη της επανόρθωσης. Κάτι χαλάει και το φτιάχνουμε. Η επανόρθωση είναι η βάση της αγάπης και της ευγνωμοσύνης.
8. Το ψυχικό “χτίσιμο” δεν τελειώνει ποτέ
Ο ανθρώπινος ψυχισμός είναι σε συνεχή επεξεργασία. Η ανάπτυξη είναι κυκλική, όχι γραμμική. Νέες εμπειρίες, απώλειες, σχέσεις, γεγονότα, όλα αναδιαμορφώνουν την ψυχή. Αυτό μας καλεί σε συνεχή φροντίδα του εαυτού: όχι με την έννοια της τελειότητας, αλλά της τρυφερής παρουσίας. Όταν είμαι σε επαφή με τον εαυτό μου ανακαλύπτω, καταλαβαίνω, χωράω. Ο χώρος αυτός μπορεί να επεκτείνεται όσο είμαι σε επαφή. Αλλάζω και εμπεριέχω νέα βιώματα που μετακινούν μέσα μου το οικοδόμημα. Βλέπω τον κόσμο, ανακαλύπτω και αναδομώ το μέσα μου σε μία συνεχή κίνηση που δεν σταματά.